Wpływ oświecenia na pedagogikę
Drugim obok wykształcenia celem edukacji w Szkole Rycerskiej było wychowanie obywatelskie. Szkoła Rycerska przygotowywała do służby publicznej przede wszystkim dzięki wychowaniu w dyscyplinie żołnierskiej oraz rozbudzaniu uczuć patriotycznych. Założyciele szkoły sądzili, że tylko tą drogą można ukształtować nowy model obywatela polskiego. Największy wpływ na pracę wychowawczą Szkoły Rycerskiej wywierał obok króla Adam Czartoryski. Główną uwagę zwracał na należyte uformowanie postawy ideowej oddanych mu pod opiekę kadetów. Własne poglądy ideowo-moralne przedstawił w wydanym w 1767 Katechiźmie kadeckim. Sformułował w 26 punktach zagadnienia z zakresu etyki indywidualnej i społecznej, ujmując je w duchu filozofii Oświecenia. Podstaw moralności kadeta dopatrywał się w jego poczuciu humoru i leku przed wstydem z powodu niewłaściwego postępowania. Ponieważ głównym celem szkoły było przygotowanie światły budowniczych nowej Polski, Czartoryski w Katechizmie atakował ostro te błędy i wady, które utrzymywały kraj na poziomie wstecznictwa i ciemnoty. Nowe pokolenie miało wnieść w życie społeczeństwa szlacheckiego, obok racjonalistycznego myślenia i pogłębionej wiedzy, poczucie godności osobistej, opartej jednak nie na herbach, lecz na świadomości dobrego wypełniania obowiązków. Lekceważenie i pogardzanie ludźmi nieszlacheckiego pochodzenia piętnował Czartoryski jako „ostatnia podłość", powtarzając, że pochodzenie i sława przodków nie są zasługą żadnego człowieka. Część pierwsza omawiała zagadnienia z życia codziennego i określała cnoty oraz przywary szlachty, szczególnie takie jak zarozumiałość,
niedyskrecja, niewłaściwy stosunek do otoczenia itp. Część druga poświęcona była życiu
obywatelskiemu, omawianemu z punktu widzenia etyki i zasad patriotyzmu. Po kilkuletnim doświadczeniu kierownictwo Szkoły Rycerskiej doszło do przekonania, że dla skuteczniejszego oddziaływania wychowawczego nie wystarcza sam autorytet nauczycieli i
zwierzchników kadetów i że nie można wychowywać młodzieży wyłącznie drogą nakazów i
zakazów. Znacznie lepsze rezultaty obiecywano sobie z rozwijania wrodzonych zdolności młodzieży, instynktów społecznych i chęci współpracy z drugimi, z rozbudzania ambicji oraz
wyrabiania w każdym chłopcu zrozumienia konieczności pracy nad samym sobą. Dlatego też
dotychczasowe metody wychowani kadetów wyłącznie przez starszych postanowiono zastąpić organizowaniem dekurii, opartych na zasadach samorządu kadetów.
Kultura i szkolnictwo w czasach saskich.
Sytuacja w państwieŚ Czasy saskie uchodzą w dziejach Polski za okres największego upadku
wszystkich dziedzin życia. Nieustanne wojny, toczące się od drugiej polowy XVII w., najazdy,
zniszczenia, pożary, to olbrzymia lista następujących po sobie katastrof, które doprowadzają życie gospodarcze kraju na skraj przepaści, powodują niemal całkowity upadek miast, poważne zmniejszenie liczby mieszkańców Polski i wreszcie olbrzymią, powszechną nędzę warstw niższych. Machina ustroju feudalnego w Polsce nie była już zdolna do normalnego
funkcjonowania. Szlachta wyzyskuje chłopów do granic możliwości. Zmniejsza się również ciągle wydajność ziemi uprawianej prymitywnymi narzędziami. Nieliczne rody magnackie, skupiające w swoich rękach olbrzymie bogactwa, decydujące o losie chłopa, mieszczanina, a także bezrolnego lub ubogiego szlachcica, podporządkowały również swoim interesom życie polityczne całego kraju. Pod ich rządami Polska stała się krajem niebezpiecznie zdecentralizowanym, rozbitym jakby na oddzielne organizmy polityczne, pozbawionym ogólnonarodowego rynku oraz centralnego rządu, zdolnego do strzeżenia dobra wszystkich mieszkańców kraju. Sytuacja gospodarcza, społeczna i polityczna zaciążyła również na życiu umysłowym czasów saskich „Kultura czasów saskich" dotyczy również okresu przed panowaniem obu Augustów Sasów czyli pierwszej polowy XVII w. za panowania Jana Sobieskiego. Za jego panowania zanik rozsądku społecznego i politycznego, całkowite niemal oderwanie się od postępowej myśli filozoficznej i politycznej świecą już wyraźnie swoje triumfy. W okresie panowania Augusta II ogólny upadek dochodzi do punktu szczytowego. Tragicznym tego przykładem są głośne w ówczesnej Europie krwawe wypadki toruńskie z 1724r. Sprowokowali je uczniowie kolegium jezuickiego w Toruniu swoja agresywna postawą wobec protestanckiego mieszczaństwa w czasie procesji. W odpowiedzi na prowokacje tłum miejski napadł wieczorem na kolegium jezuickie i zdemolował częściowo kilka jego sal. W wyniku tego wydarzenia skazano na śmierć 10 niewinnych mieszczan toruńskich z burmistrzem Rosnerem na czele. Było to tylko formalnym przypieczętowaniem zakulisowych intryg przedstawicieli najbardziej skrajnego fanatyzmu religijnego.
Już pod koniec panowania Augusta II, a jeszcze w większym stopniu w okresie rządów Augusta III zachodzą procesy, które w ostatnich latach pierwszej polowy XVIII w. uformują podwaliny polskiego Oświecenia.